Siyasal Maneviyat

Foucault ile konuşan İranlılar, Marx’ın bu sözüyle dalga geçerler: General Rıza’nın darbeyle başa gelip kendini Şah ilan ettiği 1920’lere dek mollalar camilerde ateşli silah taşır, sokak gösterilerine ön ayak olur ve Anayasal Devrime (1906) omuz verirlerdi. Birçok İranlıya göre, İran Tarihi mollanın yaptığı devrimlerle doludur. Foucault ise Şii ulemanın hiçbir zaman devrimci bir güç olmadığını söyler. Yüzyıllardır devletten bağımsız bir otorite olarak varlığını sürdürmüştür ama 17.yüzyıldan beri resmî dini idare etmiş, sermaye gücüyle iktidarın suç ortağı olmuştur. Yine de Şiizm, eylemsizlik öngörmez, hatta siyasî mücadelenin bir biçimi, öfkeyi ve hoşnutsuzluğu ifade eden toplumsal bir güç olarak belirir. Şiizm sayesinde İranlılar, devlet iktidarına karşı çıkabilen bir halk olmuştur. Onun tarihsel rolü, siyasal uyanışın ve siyasal bilincin anahtarı olmasında yatar.

Michel Foucault, İran’da yaşananları aktarırken direnişin “iman meselesi” olduğunu söyler. Müslümanlar için Kuran-ı Kerim, Allah’ın iradesinin yansıması olarak adil olmak zorundadır. Adalet için şeriata bakmak gerekir. Ne var ki, adil yönetim aynı zamanda imamların örnek hayatlarından, toplumsal akıştan, sözlü ve yazılı gelenekten nasibini almalıdır. 12. İmam gelene kadar herkes, üzerine düşeni yapmalıdır. İslam dünyası, onun dönüşü için hazırlanmalıdır.

Sünni gelenekte yaygın olan anlayışın aksine, Şiiler için otoriteye itaat övgü değil yergi sebebidir. Gerçi dinî otorite arasında bir hiyerarşi vardır, ancak ulema içtihadında büyük ölçüde serbesttir. Michel Foucault, bu serbestliğin örgütlenmeyi ve devlete karşı ayaklanmayı kolaylaştırdığını vurgular. Devletten bağımsız bir otorite olarak ulema aynı zamanda kitlelere bağlıdır. Yani meşruiyetini kalabalıklardan alır. Onların eğilimlerine kulak tıkayamaz.

Bu lider, Ayetullah Humeyni, 1950’lere kadar siyasete karışmayan bir din adamı görüntüsü verse de sonradan Şah rejimini eleştiren yazılarıyla gündeme gelir. Özellikle 1963 yılında Şah’ın Beyaz Devrim olarak adlandırdığı reform programına açıkça ve sert bir üslupla karşı çıkar. Uyarılara rağmen eleştirilerini sürdürür ve Şah’ı Yezid’e benzetir. Halkı Şah’a karşı ayaklanmaya çağıran Humeyni, bu tarihten sonra yavaş yavaş Şah karşıtı mücadelenin sembolü haline gelir. Sürgünden yazdığı yazılarda muhalif kitleleri harekete geçirir. 1978 yılına gelindiğinde Şah ve rejim karşıtı sokak gösterileri, “İslam!” ve “Allahuekber!” kadar “Humeyni Çok Yaşa!” nidalarıyla da yankılanır. Şubat 1979’da Şah rejimi devrilir ve Humeyni, son sürgün durağı olan Paris’ten “devrimin lideri” olarak geri döner.

Foucault, İranlılara ne istediklerini sorduğunda beş kişiden dördünün “İslamî yönetim” cevabını verdiğini söyler. Muhalif hareketlerin sistem içinde bir çözüme razı edilemeyeceğini vurgular. Kendisi de, mücadelenin liberal-modern hukuk zeminine kaymasına karşıdır. Onu heyecanlandıran, bu isyanın, “bildiğimiz” Batı normlarında bir şey olmayışıdır. Yeni İran’ın nasıl kurulacağı, “İslamî devrimin” ne getireceği meçhuldür ama bu mücadeleye saygı duyulmalıdır.

Foucault’ya göre, 1978 yılında kimse “İslamî yönetim” derken mollanın ayrıcalıklı bir makama çıkıp ülkeyi yönetmesini kast etmiyordu. Bu ideal etrafında birleşen muhtelif çevrede Humeyni’nin liderliğini mücadelenin merkezine koyanlar kadar, işlevsel bulduğu için hoşgörenler de vardı. Şiizm kültürüyle yoğrulmuş bir toplumun “İslamî yönetim” tahayyülü, şeriat yasalarına mı, yoksa daha “soyut” bir adalet isteğine mi tekabül eder? Foucault’ya göre adalet arayan İranlıların yüzünü İslam’a dönmesi gayet doğaldır. Fakat “İslam!” sloganı etrafında ortaklaşılan şey, başka türlü bir şeydir. Kimi için bir ütopyadır, kimi için zafer değil şehit düşmektir. Kimi için Peygamber’in dönemine geri dönmek, kimi için onun başlattığı devrimi tamamlamaktır. İranlılar genelinde ise, “en iyisi” için savaşırken taviz vermemeyi, liberal demokrasi ve modernist ilerleme söylemlerinden başka bir gerçekliği, faili olunan bir direnişin imkânlarını, merkezî otoriteden bağımsız bir yaratıcılığı ifade eder Foucault’ya göre.

Foucault, İranlıların bir “arkaizm olan” modernleşmeyi aştığını iddia eder: Şah’ın suçu modernizmle uyumlu bir despotluk kurmuş olmasıdır. İran’daki tüm toplumsal sınıflar, rejimin temeli olan modernleşmeden rahatsızdır. Şah çağının gerisindedir; onun modernleşme projesi yıkılmaya mahkûmdur. Peki ama sorunun kaynağı gerçekten modernite mi? İran’ı modern-geleneksel gibi ikilikler üzerinden okumak, birçok noktayı kaçırmamıza yol açabilir. Foucault’nun İran algısında, “tersinden oryantalizm” olduğu da ileri sürülebilir. Ancak bizim için mühim olan, gerçekten de liberal demokrasi normları dışında bir gerçekliğin yeşerme ihtimali… İran yönetiminin geldiği nokta, bir zamanlar aralık görünen bir kapının yüzümüze çarpılması gibi duruyor. Bununla beraber, o kapının biz iman ettikçe, siz isterseniz modern bir muhayyilenin ürünü deyin, var olduğunu hatırlatıyor.