Kentsel Dönüşüm ve TOKİ’ler Zayıf Halka mı?

“İstanbul’da İnşaat Muamması” adlı yazıda, Türkiye’de devlet ve inşaat sektörü arasındaki ilişkiden, son zamanlarda inşaat sektörünün yükselişinden bahsetmiş, sebeplerini irdelemeye çalışmıştım. Ortadoğu petrol sermayesini kentsel ranta yönlendiren devlet destekli inşaat sektörü, işin ekonomi-politik boyutu. Peki problemi daha darlaştırıp, konuta ve konut alanlarının sosyolojisine gelirsek ne ile karşılaşıyoruz?

Tüm devlet desteği ve inşaat sektörünün yükselişi tantanasını bir yana koyduğumuzda, piramidin en altında kent merkezinden kovulan ve çepere taşınan grupları görüyoruz. Türkiye’de kentsel dönüşüm örneklerinde, devletin evlerinden olan vatandaşlara karşılığında verdiği bir şeyler her zaman var. Yani mesele “dışarıda kalma” veya “barınma hakkı” meselesi değil aslında. Değişim değeri yüksek konut alanlarını dönüştürürken, kullanıcılara değişim değeri çok çok düşük olan, hatta kullanım değeri dahi oldukça kötü konutlar verilebiliyor. Taşınanların var oldukları alanlarda kurdukları ekonomik ve toplumsal ağlardan kopartılması da cabası.

Şu ana kadar bu konuda önemli geri dönüşler tam olarak yaşanmasa da, kitlesel TOKİ tahliyeleri yaşanabilir. Elimizdeki 4-5 yıllık meşhur Sulukule örneğinin gösterdiği üzere TOKİ vaat edilerek merkezden ayrılanların yeni kredilerini ödeyemeyerek evlerden tahliye olması an meselesi. Örneğin Samsun’daki İki Yüz Evler mahallesi dönüşümünde TOKİ’ye taşınan 200 yurtdaşımız 1-1,5 yıl içinde tahliye edilecekler. Sonra ne olacak? Bu örnekler artacak mı? Sulukule’deki komşularımız Balat’a, Karagümrük’e, Gaziosmanpaşa Sarıgöl’e veya belki Kağıthane Yahya Kemal’e geri döndüler ama çoğu sokaklarda. Bu durum an itibariyle kitlesel bir boyutta değil. Bunun marjinal mi yoksa kitlesel bir durum mu olduğunu anlayabilmek için TOKİ’lerin kredilendirme koşulları ve taşınacak ekibin gelir düzeyleri arasında bir karşılaştırma yapmak gerekiyor. Bu araştırılması gereken önemli bir nokta.

Evlerinden tahliye edilecek insanlar artacak olursa bir iki senaryo söz konusu. Birincisi ciddi bir infial olabilir. Bu durumda bu grupların ciddi bir şekilde yan yana durması, cemaat ağlarını bu krizi aşabilecek şekilde kullanmaları gerekiyor. Sistemi dönüştürmek isteyen grupların kadro ve alternatif eksiklikleri bu durumu kotarmaya yeterli olmayacaktır, ki 5-10 senelik bir zaman diliminden bahsediyoruz. Tarlabaşı’nın, Bağcılar’ın taşınamadığını düşünün. İkinci ve daha muhtemel bir alternatif ise iktidarın (uyanık ve “farkında” oldukları hesaba katılırsa) bu problemi önceden görmesi ve bir takım yasal kolaylıklar getirmesi. Şu ana kadar alınan gecekondu afları hep seçim arifelerine denk gelir. Önümüzdeki yerel seçimlerde bu olamaz ama ileride eğer iktidar bunu bir tehlike olarak görür ve bu vatandaşlar örgütlü bir şekilde seslerini duyurabilirlerse bu tahliye süreci daha farklı bir şekilde sonuçlanabilir (yani insanlar “kent hakları”ndan olurlar ama mülkiyet hakkına sahip olurlar, daha uzun vadeli krediler öderler veya duruma göre “buyurun sizden hiçbir şey istemiyoruz” bile denebilir.). Günümüzden fazla uzaklaşmayalım, bu senaryolar için daha zaman var. Çünkü üçüncü bir ihtimalde bu tip tahliye süreçlerinin (aynı fabrikalardaki örgütlenme ve yetki mücadeleleri gibi) zamana yedirilmesi ve kitleselleşmenin önüne geçilerek halledilmesi. Her halükarda, kentsel rantın çok yüksek olmadığı yerlerde yığılan ucuz konutlara sığdırılan komşularımız metropolün çeperlerinde birikecekler. Bir kısmı tahliye edilecek, tahliye edilenlerin binaları rant yaratacak bir yerde ise ikinci müşteri bulunacak. Yok değilse, yatırım ölü yatırım olacak.

İnşaat sektörü ve mega projelerin bir başka önemli boyutu da yaratacakları istihdam. Bunun için de işsizlik oranları ile inşaat sektöründe çalışanların oranını karşılaştırmamız gerekiyor.

İnşaat sektörü istihdamındaki grafikte görülen 2009 sonrası artışla paralel olarak işsizlik oranlarında 2009 itibariyle düşüş var. Bu iki grafik arasındaki paralelliğin ne kadar önemli olduğu tartışmalı tabi ki. Birincisi, istihdam verileri kayıtlı işçiler üzerinden alınıyor. İnşaat sektörü kayıtsız çalışmanın en yaygın olduğu sektör. İkincisi, istihdam grafiği sayı cinsinden diğeri ise nüfusa olan oran. Sadece aradaki yükselme ve alçalmaya dair birkaç yorum yapılabilir.

Üçüncü köprü için 50 bin kişi, hava limanı için 100 bin kişi, Kanal İstanbul’da ise tahminen 50 bin kişi istihdam edilecek. Dolayısıyla aslında şehrin çeperlerine ve kuzeyine taşınan emek gücü için en önemli istihdam kaynaklarından biri İstanbul kuzeyindeki büyük projeler olarak kurgulanmış.

Dolayısıyla; devlet, yerinden edilen, farklı yerlere taşınan ve parasını ödeyemeyen insanlara zaten artık kullanım değeri çok fazla olmayan yerleri çok daha düşük faiz oranları ve uzun vadeli kredilerle verecek (veya belki de doğrudan hibe etmek zorunda kalacak, aynı gecekondu aflarında olduğu gibi.) Büyük ihtimalle de bu nüfusun önemli bir kesimini inşaat sektöründe istihdam edecek. Bu esnada yerlerinden taşınacaklar Kürtler, Karadenizliler, vs… gibi toplumsal ağları gelişmiş gruplar olurlarsa ne ala. Fakat özellikle farklı Çingene gruplarının bu süreçte daha sıkı durması gerekecek. En önemli sorunlar da, kullanım değeri yükselen yerlere taşınmalarda çıkabilir. Örneğin Kayaşehir,  Kanal İstanbul projesi dolayısıyla arsa fiyatları 3 katına çıkmış bir yer. Yani artık Tarlabaşı gibi yerlerde kalanların taşınabilecekleri yerler değil. Kuzey İstanbul’da yaratılan rant artışı, buralara taşınacak grupların, taşınabilmesini engelleyecek boyutlara da gelebilir yani.