Katılım Bankacılığı Sistemi Değerlendirmesi

Ülkemizde ve dünyada hali hazırda bulunduğu bankacılık sektörü içinde ciddi anlamda yer etme şansı bulamamış olsa da varlığı hemen her kesim tarafında ciddi tartışmalara konu olan “katılım bankacılığı” olarak adlandırılan ve “İslam İktisadı” teorisinin önemli başlıklarından biri olan sistemden bahsedeceğim.

Toplum nezdindeki algılanışı üzerine bazı çıkarımlar

Ülkemizde özellikle faiz hassasiyeti olan kişilerce rağbet gören bu sistem yaklaşık 30 yıllık geçmişine rağmen son raporlara göre toplam sektör içinde toplanan fon bazında % 5,4 civarında bir paya sahip bulunmakta.  Bunca yıllık geçmişine ve kullandığı argümanlara rağmen hala etkisiz sayılabilecek bir düzeyde olması sistemin incelenmesi için anlamlı bir alan açıyor. Büyük oranda dini hassasiyetleri olan bir toplum olmamıza rağmen, halk nezdinde muteber kabul edilmemesi ve diğer bankalarla aynı düzlemde değerlendirilmesi meselenin bir başka ilginç tarafı. Herhangi bir esnafa neden katılım bankalarıyla değil de diğer faizli bankalarla çalıştıkları sorulduğunda alınan cevap büyük oranda “İkisi arasında ne fark var ki” oluyor. Meseleye taraflı yaklaşan biri için bu durum ya “halk cehaleti”ne ya da “dini hassasiyet eksikliği”ne yorulacaktır. Ancak ben burada teorize edilmemiş bir “halk bilgeliği” olduğuna inanıyorum. “Dini hassasiyet eksikliği” durumunu, faizliyi ya da faizsizi tercih üzerinden değil, finans-kapital sisteme bulaşmaya imkân tanıyan zihni hafiflikte aramak gerektiğini düşünüyorum. Şöyle ki paylaşmaktan çok zenginliği ve daha hayırlı olan “Güçlü Müslüman”lığı (ki güçten anlaşılması gerekenlerin ne’liği üzerine düşünmek lazım) tercih etmenin,  yapıp etmelerin faizden ve bunla ilişkili bir sistemden arındırılarak sürdürülmesi gerektiğine inanamayan, güvensizliğe dayalı dindar(!) refleksle alakalı olduğu kanaatindeyim. Bu sisteme mesafe koyan tavrın altındaki halk bilgeliğini görmek için, hala esnaf zihniyle yaşayan mahalle insanlarına ve ortaklığı ve paylaşımı merkeze alarak karşılıklı güvene dayanan ticari faaliyetlerde bulunan bireylere bakmak yeterli olacaktır.

Sistemin çıkış noktası ve temel kaygılar

Kapitalist tahakkümün, modernite ile birlikte dünyaya egemen olmaya başlaması ve kendi içinde temel varsayımları ve çıkış noktası aynı olan farklı kutuplarda dünyalar (kapitalizm ve komünizm) oluşturması üzerine, varlığını ve iddiasını devam ettirme derdinde olan İslami kaygıya sahip ve başka bir hayat anlayışına iman iddiasıyla bir takım pratikler üretme ihtiyacı hisseden toplumlarda, alternatif model arayışları oluşmaya başladı. Üretim ve tüketim anlayışını tüm dünyaya ihraç eden sömürgeci zihniyet, 70’lerden sonra başlayan neo-liberal dönüşümle birlikte finans-kapital sistemi yangınlaştırma gayretleri içine girdi. Haliyle faizin net bir şekilde haram kabul edildiği bir inanç sisteminde yaşayan bireyler için fikir sahibi ve sermaye sahibi kişilerin bir araya gelebildiği ve bu finansman sürecinin helal yollarla yapıldığı bir işleyişe ihtiyaç duyuldu. İlk olarak hemen her dini konuda referans olarak ilk başvurulan kaynak olan Peygamber dönemi uygulamaları ve dinin temel kaygıları masaya yatırıldı.

Sistemin işleyişinde belirleyici olan ilkeler ve uygulamalar

Faizin açık ve güçlü bir şekilde haram olması, haliyle finansmanla ilgili bütün uygulamaların hepsinde dikkate alınmasını zorunlu hale getiriyor. Faizsizlik ilkesi muhafaza edilerek, “ticaret” uygulamaları üzerinden finansman sağlama gayretlerine ve arayışlarına giriliyor. Görece olarak bu anlamda ciddi başarılar da elde edilmiştir diyebiliriz. Nitekim küresel sistemin güçlü finansman aktörleri de faizsiz sistemle işleyen ürünler kullanıyorlar (Ör: Citicorp, Goldman Sachs, HSBC, Morgan Stanley, Standard Chartered vs.). Katılım bankacılığı sistemi de sadece ”helal” mahiyetteki uygulamaları tek bir çatı altında birleştirmeye çalışmıştır. Aşağıda kısaca değinmeye çalıştığım bazı uygulamalarla, günümüzdeki “ticaret” ilişkilerine uyarlanarak, faizli sistemin dışında ve Sabri Orman’ın belirttiği üzere faizli sistemden faizsiz olana geçiş için kullanılması bir takım uygulamalar sistematize edilmiş.

Uygulamalar

a.Murabaha (Vadeli Satış)

Katılım bankacılığı içinde faize en yakın olan ve en yaygın kullanılan uygulama budur. Müşterinin ihtiyaç duyduğu ticari bir mal banka tarafından satın alınır ve müşteriye vadeli olarak satılır. Ortada gerçek bir mal ve ticari bir faaliyet olması nedeniyle fıkhen herhangi bir sıkıntı yoktur. Ancak çoğu görüşe göre “harama yakın mekruh” hükmünde kabul edilmiştir. Katılım bankacılığı sisteminin ortaya konduğu dönemlerdeki amacının dışında bir uygulama olmasına rağmen bankalar bu uygulamayı karlılığından dolayı devam etmek ve yaygınlaştırmak durumunda kalmışlardır. Halkın gözünde “faizlilik” ve “faizsizlik” ayrımının muğlâklaşmasının en önemli sebebi bu uygulamanın yaygınlığı ve katılım bankacılığı içindeki hâkimiyetidir. Mevcut durumda, Sabri Orman’ın geçiş dönemi uygulaması olarak meşru gördüğü bu uygulama geçiş dönemi görevinden, bir nevi temel faaliyet alanına evrilmiştir.

b.Muşareke

Küçük sermayelerle büyük ortaklıkların kurulması için yapılan bir uygulamadır. Burada taraflar ortaklık ilkesini temel alarak eteklerinde olanı ortaya koyarlar ve ticari bir faaliyet içerisine girerler. Sistem içerisindeki uygulama alanı oransal olarak oldukça düşüktür. Mevcut para akışkanlığını kutsayan işleyiş içinde tekelleşmeyi benimsemeyen bir uygulama olması ve uygulanabilirlik açısından karşılıklı güven koşulunu gerektirmesi yaygınlaşmasını engellemiştir diyebiliriz. Ancak kanaatimce kamu otoritesinden tamamen bağımsız küresel finans sisteminin kontrolünde ve işleyişinde ciddi bilgi asimetrisini barındıran kanallarla uygulanması, muşarekeyi de tartışmalı duruma sokmaktadır.

c.Mudaraba

Günümüzde “risk sermayesi” olarak adlandırılan uygulamadır. Sermayeyi verenin ve emeğini ortaya koyanın katkıları oran olarak eş değerde olmasa da sermaye sahibi de emek sahibi de ortaktırlar. Özellikle yeni-ekonomi olarak adlandırılan internet ve bilişim tabanlı işletmelerin finansmanında etkili bir kullanım alanına sahiptir. Günümüzde etkili olan yazılım tabanlı çalışan şirketlerin hemen hepsi bu şekilde finanse edilmiştir. Bir tarafın sadece emeğini diğer tarafın sadece sermayesini koyduğu uygulamadır.

d.Kiralama

Selem diye de adlandırılır, günümüzdeki yaygın ismi ile leasing. Murabahanın tersidir. Para peşin ve mal veresiye olmak üzere yapılan bir satım akdidir. ABD’de 1950’lerden sonra finansman aracı olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Sistemin 1970’lerle başlayan neo-liberal işleyişe entegre olması

Modern anlamda ilk faizsiz banka sistemi, Mısır’da Ahmed En-Neccar tarafından tarımsal faaliyet gösteren çiftçilerin yatırım ve finansman ihtiyacını karşılamak için 1963 yılında Mitgamr kasabasında kurulmuştur. Nasır dönemindeki sosyalist politikalardan dolayı kapatılmıştır. Ancak bu uygulama özellikle petrol zengini ve büyük oranda batılı bankalarla çalışan Arap ülkeleri tarafından önemsenmiştir. 1967 yılından sonra iyicene yükselen Arap-İsrail gerginliğiyle birlikte, ciddi anlamda rahatsızlık duyan petrol zengini Arap ülkelerinin, petrol fiyatlarını arttırarak oluşturdukları küresel finans krizi ile birlikte birikmeye başlayan yüklü miktardaki petro-doları, kızgın oldukları batılı ülkelerinde değerlendirmekten ziyade kendilerine ait bir sistem içinde değerlendirme ihtiyacı hissetmeleri, faizsizlik ilkesine sahip finans kuruluşlarının hızla artmasına yol açmıştır. Ancak 1980’lerden sonra bu ülkelerin batılı devletlerle olan anlaşmazlıklarını dengelemeleri ile birlikte, eş zamanlı olarak derinleştirilmeye çalışılan finans-kapital sisteme otomatik olarak angaje olunmuştur. Türkiye’de bu anlamda sisteme ayak uydurma 2002 Kasım’dan sonra gelen AKP iktidarı ile hızlanmış ve 2004 yılındaki 5411 sayılı bankacılık kanunu ile ivme kazanmıştır.

Mevcut halde vardığı nokta ve safiyetini yitirmesi

Katılım bankacılığı sistemi mevcut durumda özellikle ülkemizde safiyetini yitirmiş durumdadır. Bankaların ortaya koydukları ürünler ve sergiledikleri yaklaşım kapitalist piyasa ahlakından hiç de uzak değildir. Ortaklık ve paylaşım kültürü ile birlikte verimliliği ve üretimi arttırma çabalarından tamamen uzaklaşılmış durumdadır.

Sistemin gözden kaçırdığı sapmalar

Katılım bankacılığının nasıl işlediğini tartışmadan önce atlanmaması gereken çok daha önemli başka bir nokta var. Herhangi bir yaşam alanı içinde dini hassasiyetlerle birlikte üretimi arttırmak ve atıl kapasiteyi minimize etmek gibi bir kaygı var ise öncelikle sahici ve gerçek ilişkiler üzerinden bunu yapmanın yollarını aramak gerekir. Bireylerin birbirleri ile iletişim açısından yaşadığı sıkıntılarda ise bu anlamda düzenleyici bir amacı olan, kamu otoritesi yani devlet mekanizması devreye girmelidir. Devlet mekanizması öyle ya da böyle kamu denetimine tabidir ve kamuya karşı sorumlu olduğu için tüm aksaklıklarda en-nihayetinde halka hesap vermek durumunda kalacaktır.

Sonuç

Dünyadaki finansal sitemin işleyişi açısından “gelişmiş ülkeler”in gerek teamüllerle gerek de birtakım dayatmalarla uygulanmasını tüm dünyaya kabul ettirdiği süreçler, toplumsal ve bireysel anlamda iliklerimize kadar işlemiş durumdadır. Mesela para politikalarının ulusal anlamda kontrol edildiği merkez bankalarının özerkliği yani halk tarafında seçilmiş olan hükumetlerin kontrollerinden büyük oranda bağımsız olması, demokratik bir ülke ve sağlıklı bir ekonomik işleyiş için olmazsa olmaz kabul edilir. Neo-liberalizmin girdiği ve hâkim olduğu hemen hemen bütün ülkelerde bankaları denetleyen kurumlar özerk çalışırlar ve bankaların kurallı ve karlı olmalarını sağlamak dışında pek bir işe yaramazlar. Yine para akışı konusunda sıkıntı yaşanmayan bütün ülkelerde Mastercard, Visa ya da American Express numaralı Atm ve kredi kartları kullanılır. Ya da daha somut şekilde belirtecek olursak, yüz milyonlarca kartın ve kart sahibinin bilgilerinin tek bir veri havuzunda ve çok az kişinin ulaşabileceği bir yerde saklanmasını ve kamu denetimine çok uzak bir alanda bulunmasını kafanızda canlandırabilirsiniz. Oluşan bilgi asimetrisinin boyutları bir hayli yüksek. Haliyle bu işleyiş içinde yer alan bir faizsizliğin, dünya sistemini değiştirecek bir olgunlukta olması mümkün değil.

Bununla birlikte faizsiz uygulamaların kişilerin davranış kalıpları üzerindeki etkilerini de düşünmek gerekiyor. Vade farklı satış ile bankadan araba almış birinin para kazanma konusunda yaşadığı telaş ile faizli kredi çekerek araba almış birinin yaşadığı telaş arasında ne kadar fark olabilir. Yani “İslami” olan, bir hassasiyeti ve farklılaştırmayı sağlamayacaksa ona “İslami” diyebilir miyiz?