İşçinin Dönüşümü: Ücretli Hizmetli

LÜTFÜ BERGEN

Oldukça uzun bir makale ile “Emeğin Kapitalizmi” başlıklı yazıma cevap verilmeye çalışılmış. Ancak yazı, “Emeğin Kapitalizmi” meselesinde anlatmaya çalıştığım şeylere itiraz getirmiyor. Yazar, sık sık “bu cümleyi kabul edebilirim” ya da ” Fakat bu gerçeklikten kalkıp” ve yahut “Bergen’in aslında makul bir tezi çok zorladığını söylemiştim” diyerek başka sonuçlara varmayı deniyor. Kısacası “Emeğin Kapitalizmi” içindeki tezlerin zorlama, genelleme, vs. olduğunu söylüyor. Batı toplumlarındaki işçileşme süreçleri benim yazımın konusu değildi. Benim yazım “Türkiye’de işçi yoktur” fikri üzerine oturuyor. Bu da Türkiye’nin özgül koşullarının ürünü. Türkiye’nin üretim modeli küçük işletme idi. Hikmet kıvılcımlı “Fetih ve Medeniyet” başlıklı kitabında şöyle yazar:

“Dirlik Düzeni’nin Osmanlılıkla beraber başladığını, daha doğrusu, Osmanlılığın temeli olduğunu hatırlatalım. İlk Türkçe’de “Kanun” demek, “Miri toprak” demektir. Toprak kanunları 1302’lerde başlar. Osman (ilb, şövalye) Gazi’nin İstiklal yılı ise, 1300’dür. (“Kavaaniyni Kadiymei Osmaniye” el yazması, İnkilap Müzesi, No: 133) Kanuna göre, Osmanlı bir yeri zaptetti mi, orada önce “Tahrir” (istatistik) yapar. Sonra, miri toprağı çiftçiler arasında “Taksim” eder. “Çift” sözü: Her yıl ekilen ve ürün veren iki çift öküzlük arazi demektir. Reayaya bedava verilen toprak miktarı, genellikle, birer “bütün çift”tir. Bütün çift, toprağın verimlilik derecesine göre 70 ile 150 dönüm arasındadır. Onun için, topraklar, Hassa, Evsat, Edna diye üç dereceye ayrılır (…) Bu taksimde ne yaman bir eşitlikçiliğin hüküm sürdüğüne dikkat edilsin: Toprağın verimi arttıkça, dönümü azalıyor ve bütün çiftçiler hemen hemen mutlaka aynı ürünü alıyorlar. Böylece Osmanlılar fark iradı meselesini halletmişlerdir.

Miri topraklardan alınan vergi “arzın tahammülüne göre”: İlk zamanlar 1/8’i geçmeyen Öşür (Haracı Mukaseme ile, iki ila beş dönüme bir akça düşen çift akçası (Haracı Muvazzafadır. Çift akçası, askerlik yapmayan reayadan alınır. Ve toprağın kalitesine göre yılda 25-40 akçeyi bulur. (…) Osmanlı toprağında birinci insan, çiftçi ise, ikinci insan, eşkinci veya dirlikçi adını alan sipahidir. Dirlik tabiri, Karolenjiyen Fransa’sındaki Benefice’in tam karşılığıdır. Dirlikçi, kendi maaşını çiftçilerin vergilerinden toplayıp çıkarır. Dirlikçiye (sahibi arz) adı da verilir. Ama, gerçekte o, toprağın hiçbir şeysine sahip değildir. Miri toprağın tasarrufu, doğrudan doğruya köylünündür. Miri toprağın mülkiyeti ise hiç kimsenin değil, Beytülmal’in, yani tekmil Müslümanlar topluluğunundur. Miri toprak padişahın dahi mülkü değildir. Kim çalışırsa onun tasarrufuna girer. (…) Dirliklerin esası Tımar’a dayanır. Tımarlı daima dirliğinin başında hazır bulunur. Tımar gelirinin hepsini değil, ancak ilk 3000 akçasını “Kılıc’ı Tımar” adıyla kendisine alıkor. Onun üstünde her 3000 akçaya mukabil, sefere göndermek üzere bir cebelu, yani, mesleği savaşçılık olan bir süvari yetiştirir. Dirlikçi’nin geçim seviyesi, hiç olmazsa kanunen öteki muhariplerinkinden farksızdır. Ve “Sefere sahibi Tımar, bizzat gelmek gerektir.” (Asafname, el yazması sf. 15)

Görüyoruz. Çiftçiler arasında olduğu gibi, profesyonel muharipler arasında dahi mutlak eşitlik esas tutulmuştur. Osmanlı Miri toprakları, hemen hemen bütün ülkeyi kaplayan en büyük arazi kitlesidir. Orada, çiftçi ile dirlikçi, birbirini sömüren iki sınıf olmaktan çok, biri toprakla, ötekisi harp ve asayişle meşgul olan, sosyal işbölümü şeklinde birbirini tamamlayan iki tabaka gibi görünürler. Bu durum, elbet kısa zamanda her türlü soysuzlaşmalara saptı. Çünkü, yalnız dirlikçinin insaf ve namusuna havale edilmiştir. Fakat, ilk zamanların idealist ilbleri, Bizans zulmü önünde, çalışan Hristiyan halk yığınlarına böyle bir toprak düzeni sunuyorlardı. Osmanlı’nın iktidara geçtiği yerde, hemen o gün, dirlik düzeninin bütün kanunları hayata geçiveriyordu.

Dirlikçilerin sayıları da, bugün inanamayacağımız kadar azdır. Hayrullah Efendi (“Devleti Osmaniye Tarihi” C. 11, sf. 211-214) Osmanlı Avrupası’ndan 44 bin, Osmanlı Asyası’ndan 91 bin “Tımarlı Daimi Muhafız askeri” sayar. Dirlik başına dört asker çıksa, tekmil imparatorluğun “Sahibi arz” ları 30 bin kişiyi geçmemelidir. Bugünkü ufacık Türkiye’de memur sayısının 300 bini geçtiği düşünülsün. Osmanlılığın, Bizans yığınlarına harikulade ucuz bir devlet şekli getirdiği anlaşılır. İşte, dini ayrı Hristiyan halka, Osmanlılığın en büyük cazibesi, şüphesiz o eşitlikçi ve adaletçi toprak düzeni ile, bu on kere daha ucuz devlet şeklidir.” (KIVILCIMLI Hikmet, Fetih ve Medeniyet, Sosyal İnsan yayınları, 2011: 19- 22).

Kıvılcımlı’dan yaptığım bu uzun alıntı biraz mecburi oldu. Osmanlı ahi ve tımar sistemi, mahalle sakinlerine “babacan davranan” bir tip değildi. Gerçek manasıyla bir sistemdi. Sayın yazar, Anadolu’nun iktisadî düzeninin tımar ve topraktaki işletme modeli olduğuna değinmeden işçi ideolojisine göre teori üretiyor. Ayrıca Anadolu’daki ahi ve tımar sistemini günümüzde yaşayan bakkal- kasap gibi düşünüyor. Osmanlı ahi ve tımar adamı bir meslek mensubu idi ve kelimenin tam anlamı ile sınıf idi. Yani kimse az bir sermaye buldum diye tımara giremez veya çarşıda dükkan açamazdı. Kıvılcımlı’dan yaptığım alıntı bunun açığa çıkması içindir. Müslüman toplumlar batı’da gelişmiş tarih algısını sürdürmek zorunda değil. Kıvılcımlı tüm gayretine rağmen Batı’lı tarih ve iktisat zihnini kıramıyor. Ben bu noktada Kemal Tahir’in yaklaşımlarına odaklanmayı öneriyorum. Kemal Tahir’e göre, tarihin sanayi toplumuna aktığı fikri tam bir masal. Başımıza gelenler de zatenTürk entelektüellerinin bu masala inanmalarından kaynaklanıyor. Türkiye hızla metropol kentler modeline akıyor. Bu modeli benimsemiş başka bir toplum yapısı yok. Yunanistan nüfusu 11 milyona ulaşmadığı halde sadece İstanbul’un nüfusu 2010 senesi için 13 milyonun üzerinde. Bu Türkiye nüfusunun yaklaşık yüzde 20’si demek. İşçileşme süreci dünya kapitalizminin Türkiye’ye dayattığı bir modeldir. Dolayısıyla “sosyal adalet” de bu dayatmanın getirdiği sorundur. temel sorun olmamıştır.

Ayrıca Türkiye’de işçi denilen kesimin kim olduğu hakkında yukarıdaki makaleden net bir sonuç da çıkmıyor. makaleyi besleyen fotoğraflar yazıya dolaylı destek veriyor. Yazarın kabul etmesi gerekir ki, sendikalı işçi denilen bir kesimin ezildiğinden bahsedilemeyecektir. İşgücü değeri görelileşmiş durumda. Hizmet sektöründe çalışanların “işçi” sayılamayacağından bahsediyorum. Gerçekte işçi, patrona artı değer üreterek karşılığında emeğini satan ve mülksüz durumda olan adamdı. Günümüzde işçi diye anılan adamın emeği ile ürettiği bir artı değer bulunmamakta. Tarımda teknolojik devrim, fabrikada pos teknoloji kullanımı ile dünya kapitalizmi emek üzerinden “üretim” sağlamıyor. Bu süreç yaşam gereçlerinin değerini iyice azaltmıştır.O nedenle iş gücü değerinin de azalması normaldir. Günümüz işçisi, işçi olarak değil ücretli olarak değerlendirilmek zorunda. Ayrıca bütün dünyanın işletme modelleri kırılarak ücretli imal ediliyor. Dünya kapitalizmi, emeğe ihtiyaç duyduğunda küresel sanayiin hareketliliği ilkesi gereği fabrikaları söküp ucuz istihdam bölgelerine kaydırabiliyor. Bu temelde sendikalaşmayı da kıran bir süreç. Dünya kapitalizmi bu strateji ile çift karakterli ücret politikası uyguluyor: Emek karşılığı ücret ile hizmet karşılığı ücret. Marksizmin tartıştığı bir mesele bu. Proleter kimdir? Neo- marksizm, hizmet sektöründe çalışanları da proleter içinde değerlendirme yanlısı. Ancak bu boş bir çaba. Çünkü dünya kapitalizminin şu an yeni ürettiği sınıf “yoksullar- madunlar”dır. Zaten “emek ve adalet” grubunun asıl ilgi alanı da aslında bu madun ve yoksullar. Tinerci tartışmaları hatırlanacak olursa, bu çocuklar (tinerciler) işçi değildir, kent yoksuludur. Bu çocuklar, henüz işçi olamadan evsiz kalıyorlar ve ailelerine bakılacak olursa temelde toplumun dibinden de gelmiyorlar. Daha çok orta sınıftan düşmüş aile çocukları. Bu konuda bir takım sayılar da var:

CHP Tekirdağ Milletvekili Enis Tütüncü ‘nün soru önergesini yanıtlayan Akşit’in açıklamaları sokak çocuklarının sayısının arttığını gösterdi. Sokak çocuklarının sayısı 42 bine ulaşırken, bunların tamamıyla ilgili istatistiksel veriler bulunmuyor. Akşit’in verdiği bilgilere göre ”ulaşılan” sokakta yaşayan çocuk sayısı 6 bin 853. Hizmet alan bu çocuklarla ilgili bazı veriler şöyle: Çocukların yüzde 50. 40’ı ailesiyle yaşıyor, yüzde 23.80’i parçalanmış aile çocuğu, yüzde 9.60’ının ana babası ölü. Çocukların yüzde 18. 40’ı aile içi şiddet, yüzde 8.80’i aile ile anlaşamama, yüzde 13.20’si ailenin parçalanması, yüzde 2.90’ı zorla çalıştırılma, yüzde 3.30’u arkadaş etkisi, yüzde 5’i kendi kararı ile sokağa çıkmış. Sokakta yaşayan çocukların yüzde 95’i erkek, yüzde 5’i kız.

Sosyalistler dünya genelinde ücretlileri işçi sınıfı içinde değerlendirerek tarihi manilüpe etmeyi ya da praksise uğratmayı deniyorlar. İşçi sınıfının genişlemesinden bir devrim hareketi beklenilir. Bu biraz arabesk bir tavır. İşçi sınıfının devrimciliği sömürülmüşlükle ilintili bir olay. En azından Marx’ın söylediği bu idi. Tüketici olmak için ücret verilen bir ücretli işçilik var ki böyle adamlardan tarihin öncü rolünü beklemek zor görünüyor. Yazar bu noktayı kaçırmış. Türkiye’de kentlere çekilen ve kentlerde gecekondularda yerleştirilen kesimin Marxist manada proleter olduğu söylenemez. Nitekim kentler büyüdükçe banliyöler kent içinde kaldı ve gecekonduların sakinleri topraktan rant eld ettiler. Yani orta Anadolu’dan İstanbul- Ankara gibi kentlere gelenler son 30 yıl içinde artık proleter olmaktan kurtuldular, rantiyeci oldular. Kira gelirleri var. Ayrıca üretim teknolojisinin eski tipte işçi ihtiyacı yok. Kent yoksulluğu üretiliyor. Bunun da hizmet, fuhuş, dilencilik, uyuşturucu, çöp toplayıcılığı gibi iş kollarında istihdamla ilgisi bulunuyor. Klasik manada İşçi sınıfı diye bir şey kalmadı. Görünen şey işçi gibi algılansa da gerçekte “ücretli”dir. Ben yazının sahibine şunu sormak istiyorum: Üniversite bitirip bir şirkette mühendis-işçi olarak çalışan kişi gerçek anlamda işçi sayılabilir mi? Türkiye’de istihdam belli şartlarda (karı koca çalışarak ve aileden bir miktar borç alarak) 5 ila 10 sene içinde mülk edinmeyi mümkün kılacak imkanlara da sahip. Marx, Aile kurumu hakkında, burjuva toplumunun yansıması yargısında bulunduğu için onun sosyalizminin argümanları bizim toplumumuzu açıklamayacaktır. Türkiye’de İslam hayatı kavradığı sürece işçi yekünü büyüyemeyecektir. Ancak bunun sağlanması Batı toplumuna has kurum ve toplumsallıkların bize taşınmaması ile ilintili. Bizim asıl problemimiz, aile, esnaf- çiftçi, mahalle gibi geleneksel kurumlarımızı nasıl koruyacağımız meselesine geliyor. Kentleri büyüterek, endüstriyel toplumun değerlerini üreterek yapımızı bozuyoruz. Sosyal adalet talebi bu bozulmanın sonucudur. Kent ve endüstriyi büyüterek Sosyal adalet istemiyoruz; aile, mahalle, küçük şehir yapılarında geçimlik peşinde insanların yaşattığı adaleti arıyoruz.