Emeviler Döneminde İktidar-Ulema İlişkisi

Özgür-Der Sivas temsilciliğinde “Emeviler Döneminde İktidar-Ulema İlişkisi” üzerine seminer veren Ali Aksu’nun Haksöz haber sitesinde yayınlanan seminer notlarını ilgilinize sunuyoruz. Aksu, Müslümanlar açısından son derece zorlu ve münakaşalı bu döneme ilişkin makul ve adil denebilecek bir anlatı sunuyor. Bu tarihsel yönünün ötesinde Aksu’nun anlatımının kıymeti, tarih-üstü ilkelerimizi hatırlatmasında. 

Cumhuriyetin kuruluşundan 2000’lere Müslümanların siyasal alandaki iddialarının ahlakiliği izahtan vareste idi. Müslümanlardan bazıları seksen yıllık o dönemde kimi zalimliklere ortak olsalar da kategorik bir kesim olarak Müslümanlar, şüphesiz mazlum ve muhalif idiler. Öyleydik. Ancak 2000’lerden bu yana Müslümanların artık iktidarda olmak gibi yeni bir problemleri var. 80 yıllık kategorik mazlumluk döneminde haklı olmamız için sadece Müslüman, yani mazlum olmamız yetiyordu. Bu denklem, bir yerden sonra zihni ve ahlaki bir rehavetin bahanesi oldu. Bu rehavetin bir sonucu, iktidar olmanın güncel problemlerine yönelik hiçbir özgün proje, mekanizma, önlem geliştirmememizdi. Var olan sistemi devralıp başına bizden birilerini geçirmemiz yetecekti. Öyle sandık. Malum yerlerden gelen bu yöndeki telkinlere, rehavetimiz sebebiyle ikna olmak kolayımıza geldi. 

Allah’ın kulları için hazırlamış olduğu belki de bu en zorlu imtihanda, iktidar imtihanında, Müslümanların temsilcilerinin göstermiş oldukları performans, bugün geldiğimiz noktada ne yazık ki içler acısı… Bu toz duman sona erdiğinde, bugün ortalıkta İslam’ın temsilciliğini üstlendiği iddiasındaki figürler değil sadece, ellerimizdeki mukaddes emanet, İslam’ın sözü de müthiş ve geri döndürülemez bir şekilde zarar görmüş olacak. Bu zararı geri çevirmek, kuşağımın temel meselesi olacak ve muhtemelen bizim bile arkamızdan gelenlere devretmek durumunda kalacağımız uğursuz bir miras… 

Bu yazı ve bu yazının bize hatırlattığı tarihsel tecrübe, bu imtihan için kendimizi geliştirme yolunda bir basamak olabilir. Bu topraklarda modern dönemdeki ilk tarihsel şansımızı heba ettik. İkincisinin farklı olması için, bu yolda kırk fırın ekmek yememiz gerek…

Alp Çıracı

 

***

 

http://www.haksozhaber.net/emeviler-doneminde-iktidar-ulema-iliskisi-45327h.htm

EMEVİLER DÖNEMİNDE İKTİDAR-ULEMA İLİŞKİSİ

Ali Aksu – 25.02.2014

Emevi devletinin temelinin Suriye’ye vali olarak atanan Muaviye üzerinden Hz. Ömer döneminde başlamıştır. Hz. Ömer liyakat-ehliyet samimiyet ve İslamla barışık olmaları için Muaviye’yi Suriye valiliğine atamıştır. Muaviye Hz. Ömer’in döneminde sesi çıkmayan bir kişiliktir.

Ümeyyeoğulları adına Hz. Osman ilk müslümanlardan olması vb. kriterler sebebiyle halife olmak zorunda kalmıştır. Hz. Osman iyi bir işadamı olan fakat iyi bir idareci kimliğine sahip olamayan bir kişidir. Hz. Osman’ın yanlış icraatlarını Muaviye iyi değerlendirmiştir.

Hz. Ömer devlet içinde devlete, Muaviye’ye izin vermemiştir. Ancak Hz. Osman süreci bunu beslemiştir. Muaviye, Hz. Osman’a rağmen devlet kurma faaliyetlerini gerçekleştirmiştir. Hz. Osman’ın yanlış politikalarından istifade etmiştir. Hz. Ali’nin hilafetini zarara uğratacak her şeyi yapmıştır. Muaviye’nin hedefi Hz. Ali’nin meşruiyetini kaybetmesini sağlamak olmuştur.

İhtilalle, zorbalıkla gelen Muaviye’nin halkına özgürlük vermesi mümkün değildir.

EMEVİ DÖNEMİNDE ULEMA

Emevilerin kesin hatlarla çizilmiş bir ulema sınıfı yoktur. Ulemanın tutumu bölgelere göre farklılık arz etmiştir.

Hicaz Uleması (Mekke-Medine): Muhalif olmuşlardır. Ancak Basra’ya ve Kufe’ye göre daha tarafsız kalmışlardır. Haksızlığa, zulme tarafsız kalınması muhaliflerin meşruiyetini zedelemiş, Muaviye’nin elini güçlendirmiştir.

Kufe-Basra Uleması: Hz. Ömer döneminde kurulmuş şehirlerdir. Farklı kültür, medeniyet, düşünce yapısını barındırır.

Şam Uleması: İlim-kültür merkezinden ziyade siyasetin merkezidir. Emevileri onaylamışlardır.

Kufe: Muhaliflerden oluşur. Kuruluşundan itibaren hep Emevilerin karşısında yer almışlar, isyanlara aktif katılmışlardır.

Emeviler döneminde ulemanın üzerinde baskı çok fazladır. Buna rağmen ulemanın çoğunluğu Emevilere karşı durmuşlardır.

Az da olsa ibni Şihab ez-Zühri gibi Emevi yanlısı ulema da vardır.

Emevi devleti dini-siyasi anlayışıyla paralel anlayışa sıcak bakmış, ancak devletin aslına dokunan konularda çok acımasız davranmıştır. Ulemaya verilen cezalar Irak valileri üzerinden icra edilmiştir. Bu valilerin hemen hemen tamamı Taif-Sakif kabilesine mensup kişilerdir.

İKTİDAR VE ULEMA KAVRAMLARI

Emeviler Döneminde İktidar-Ulemâ ilişkisi isimli çalışmamızdaki ana kavramların başında iktidar kavramı gelmektedir. İktidar; kuruluş şekline, meşrûiyet kriterlerine ve dayandığı temel hâkimiyet felsefesine bakılmaksızın mevcut toplumu yöneten siyasal güç ya da erktir.

Çalışmamızın önemli ikinci kavramı ise ulemâdır. Ulemâyla kastımız; Emevîler döneminde farklı zaman dilimlerinde yaşamış, siyâsi değil de âlim kişilik ya da kimlikleriyle temâyüz etmiş, ilmi kariyerleriyle gerek kendi dönemlerinde ve gerekse sonraki zamanlarda referans olarak kabul görmüş ve Emevi siyasal iktidarıyla ilişkilerinde dini bir duruşu benimsemiş dönemin âlimleridir. Emevi iktidarıyla ilişkilerini incelediğimiz bu âlimlerin başında ise Hucr b. Adiyy, Aişe Bint Ebi Bekr, Abdullah b. Abbâs, Abdullah b. Ömer, Kadı Şureyh, Şa’bi, Said b. Cübeyr, Said b. el-Müseyyeb, Hasan-ı Basri, Zührî ve Ebu Hanîfe gibi şahsiyetler gelmektedir.

EMEVİ İKTİDARININ MEŞRUİYET PROBLEMİ

Silah ve zor kullanmak sûretiyle kurulan Emevi iktidarı farklı dini, siyâsî ve kültürel unsurlardan müteşekkil kırılgan ve parçalanmaya oldukça müsait sosyal bir zemin üzerine kuruldu. Söz konusu dönemde Hâriciler, tarafsızlar, muhâlif âlimler, Ehl-i Beyt mensubu ve taraftarlarının da içinde bulunduğu toplum, mevcut siyasal iktidarı gönüllü olarak kabul etmemiş, aksine iktidara teslim olmuş bir durumdaydı.

Araştırmamıza göre Emevi iktidarıyla dönemin ulemâsı arasında bir uyum, uzlaşma ya da bütünlükten söz etmek mümkün değildir. Bu durumun ise iki nedeni vardı: Birincisi iktidarın din anlayışı ve dinle ilişki biçimi, İkincisi ise söz konusu yönetimin dinî anlamış ve dinle ilişki tarzının uzantısı olan icraatlarıydı.

Tespitimize göre iktidar-ulemâ ilişkilerinde çatışmaya neden olan iktidarın din anlayışı ve dinle ilişki biçimi, siyasal iktidarın tamamen meşrûiyet problemiyle ilgiliydi. Şöyle ki; Emevi iktidarı meşrû halife olan Ali b. Ebî Tâlib’e rağmen ve binlerce insanın ölümüyle neticelenen Sıffîn savaşından sonra kuruldu. Hem iktidarın kuruluş şekli, hem iç savaşlarda ölenlerin durumlarına ilişkin gündeme gelen kelâmi tartışmalar ve hem de iktidara yönelik dinî eleştiriler iktidarın kendisini, dayandığı dinî-siyâsî felsefeyi ve icraatlarını savunmaya zorladı.

MEŞRUİYET SORUNU YAŞAYAN İKTİDARIN DİNİ DEVREYE SOKMASI

Kısacası, meşrûiyet sorununu yaşayan iktidar, söz konusu krizi aşmak için dinî devreye sokma gereğini durmuştur, iktidar bu amaçla öncelikli olarak cebrî kader anlayışını canlandırmaya ve yaşaya çalışmıştır. Cebrî teze göre iktidarın kuruluşu, bu süreçte meydana gelen hadiseler ve idarenin diğer tüm icraatları Allah’ın ezelî ilminin zorunlu bir sonucuydu. İdarecilerin mevzubahis teoriye dört elle sarılmaları, bu anlayışı eleştirenleri öldürtmeleri ya da onlara karşı tavizsiz ve totaliter bir politika izlemeleri iktidar erkini dinî gösterme, icraatlarını meşrulaştırma ve iktidara yönelik eleştiri ve saldırıların önüne geçme amacına dönüktü.

Aslında Emevî iktidarı ontolojik anlamda dini inkar etmediği gibi dine karşı da değildi. Yine adı geçen iktidar ne teokratik ne de laik bir karaktere sahipti. Söz konusu iktidarın dinle ilişkilerinde dinin tanımlandığı, dinî iktidarca manipüle edildiği, din, dinî kavram, kurum ve din âlimlerinin kontrol altında tutulduğu ve kısacası iktidarın din ve dinî olanın üzerinde ölçüsüz şekilde tasarrufta bulunduğu Bizantinizm anlayışı hâkimdi. İşte iktidarın dinle ilgili olan bu nitelikteki anlayışı ve ilişkisi, dönemin âlimlerinin eleştirilerine neden oluyordu. Yalnız burada iktidarla-ulemâ arasında din çatışması değil de dinî anlayış ya da algılama şekli ve bunun beraberinde getirdiği bir çatışma söz konusuydu.

Saltanatla yönetilen Emevî iktidarında belirleyici olan İslâm Hukuku değil de örfi hukuktu. Bu anlamda din siyasete, âlim ise idareciye tâbi idi. Durum böyle olmasına rağmen idareciler muhtemelen iktidarı dinî göstermek için dinî kavram, söylem ve merâsimlere oldukça önem veriyorlardı. Bu bağlamda idarecilerin camiilerin inşaatı ve onarıma önem verdiklerini, siyasetin de merkezi olan camiilerde konuşmalarına hamdele ve salvele ile başladıklarını, birbirleri için Emîrul-Mü’minîn, Emînullâh, Halıfetullâhi fi’l-Ard gibi dinî lakapları kullandıklarını, hac emirliği ve biat ilmi gibi merasimlere büyük bir önem atfettiklerini görüyoruz.

Yine bu kapsamda yöneticilerin âlimlere dinî sorular sorduklarını, onlara eserler yazdırdıklarını ve onları, yargı bağımsızlığının olmadığı kadılık makamlarına kadı olarak atadıklarını müşâhede ediyoruz. Kısacası Emevîler döneminde iktidar-ulemâ ilişkilerinde özne olan iktidar olup, din ve âlim, iktidar için bazen bir meşrûlaştırma ve istismar aracı olabiliyordu.

ALİMLERİN İKTİDARA KARŞI TUTUMLARI

Dönemin ulemâsının iktidarla karşı karşıya gelmesinin diğer önemli bir nedeni de iktidarın dönemin ulemâsı tarafından din dışı görülen bazı icraatlarıydı. Bu icraatların başında şunlar gelir:

• İktidarın seçim/şûra yoluyla değil de zor kullanılarak oluşturulması,
• Ziyâd b. Ebîh’in Muâviye b. Ebî Süfyân’ın nesline ilhakı,
• Hucr b. Adîyy ve arkadaşlarının iktidar tarafından katledilmeleri,
• saltanat sisteminin ikâmesi,
• Kerbelâ hadisesi,
• iktidarın isyan eden Mekke-Medine’ye karşı sergilediği tutum,
• hadlerin uygulanmaması,
• Mevâlîden cizyenin alınması,
• iktidarın farklı düşünen şahıs, grup ve fikirlere karşı dışlayıcı ve baskıcı bir politika izlemesi… 

Emevî iktidarı ve iktidar karşıtı isyanlar karşısında dönemin âlimlerinin duruşlarını ise genel hatlarıyla şu şekilde kategorize edebiliriz:

• a) İktidar karşıtı isyanlara fiilen katılmış ulemâ sınıfı
• b) İktidara muhâlif, ancak muhalefetlerini sözlü olarak yapan âlimler,
• c) iktidara-muhâlif çatışmalarında tarafsızlık taraftarı olan ulemâ,
• d) iktidarla üslûp olarak genelde iyi geçinmeye çalışan âlimler.

İKTİDARIN ULEMAYA KARŞI TUTUMU

İktidarın ulemâya karşı tutumu da âlimlerin iktidara bakış açılan ve iktidarla olan ilişkilerinin niteliğine göre değişiklik arz ediyordu, iktidarın maslahatını, istikrar ve istikbalini her şeye önceleyen Emevî idarecileri, hakimiyet anlayışları ve politikalarıyla hem farklılıkların bir arada yaşamasını sağlayacak kültürel dinamiklere büyük oranda zarar verip farklı kesimleri ötekileştirmiş hem de toplumun temel taşlarını yerinde oynatmışlardı. Söz konusu politika, ulemânın da içinde bulunduğu gayr-ı memnunların ya da muhaliflerin artmasına iktidarın ise onlara genelde şüphe ve potansiyel tehlike gözüyle bakmasına neden olmuştur.

İşte dönemin iktidarı, muhâliflerine karşı, birçok idarecinin dolaylı olarak dile getirdiği, Velîd b. Abdülmelik’in ise formüle ettiği kırmızı çizgilerini şöyle belirtiyordu: “Ey insanlar! Bize itaat etmek ve bizimle beraber olmanız gerekir. Zira şeytan, cemaatten uzak ve ayrılıkçılarla beraberdir. Biliniz ki kim bize karşı içindekini ortaya çıkarırsa gözlerinden çıkarırız. Kim de içindekini gizli tutarsa o, zehiriyle ölsün.”

Âlimlerin de içinde bulunduğu muhaliflerine bu ilkeyi hatırlatan iktidar, pragmatist ve totaliter karakteri gereği ulemâdan isyan eden Hucr b. Adîyy ve Saîd b. Cübeyr gibi âlimlerle, iktidarın cebrî kader anlayışını eleştiren ve alternatif kader teorisini dillendiren Ca’d b. Dirhem ve Geylân ed-Dımeşkî gibi şahsiyetleri öldürtüyordu. Yine iktidar, idareyi eleştiren, ancak yönetim karşıtı isyanlara destek vermeyen ve taraftarlarını da bu isyanlardan uzak tutmaya çalışan ibn Ömer, Saîd b. el-Müseyyeb, Hasan-ı Basrî ve Zührî gibi âlimlere de -iktidarın menfaati gereği- katlanıyordu.

İKTİDARIN FARKLI MEZHEP-DOKTRİNLER KARŞISINDAKİ TUTUMU

İktidar, kendisinin müsebbibi olduğu hadiseler ve bu hadiseleri okuyuş ya da algılayış tarzına tepki olarak ortaya çıkan dinî-siyâsî mezhep, doktrin ve mezhep mensuplarına karşı kendi maslahatı açısından yaklaşmaya çalışıyordu. Buna göre idareciler, iktidarın temel dinî ve siyâsî tezleriyle barışık olan Cebriyye çizgisini ve taraftarlarını desteklemiştir. İktidar aynı şekilde, daha önce yaşanmış iç savaşlar, bu savaşların kahramanları ve bunların dünya ve ahiretteki sıfat ve konumları hakkında yorum yapmaktan kaçınan; toplumda birlik-beraberliği temin etmek için “lâ ilâhe illallah” diyen herkesi Müslüman kabul eden; ameli, imandan bir cüz olarak görmeyen ve bu kelâmî kavram ve teorileriyle iktidarın dinî ve siyâsî hedeflerine dolaylı da olsa katkı sağlayan Mürcie mezhebi ve taraftarlarına genel olarak müsamahalı davranıyordu.

İktidar, ezelî plan yani cebrî kader anlayışını reddedip ‘insanı fiillerinin fâili ve sorumlusu olarak gören’ Kaderiyye/Mu’tezile ve mensuplarına karşı ise baskıcı ve tavizsiz bir politika izliyordu. Zira ‘insanın fiillerinin yapıcısı ve sorumlusu’ olduğu şeklindeki teori, iktidarın varlığı ve icraatlarının Allah’ın iradesinin sonucu olduğu şeklindeki din anlayışını, iktidarın dini olduğu tezini ve halifelerin yaptıklarından hesaba çekilmeyecekleri şeklindeki dini-siyasi iddiayı çürütüyordu. İktidarın dini tezleriyle örtüşmeyen, temel tezlerini paylaşmayan ve aynı zamanda iktidar açısından bir tehlike olarak görülen Kaderi/Mutezili kader anlayışı ve bu anlayışın temsilcisi olan alimler iktidarın baskısına maruz kalıyorlardı. Her şeyin ezelde takdir ve tayin edildiği şeklindeki din/kader anlayışını kabul etmeyen çok sayıda kelamcı alim iktidar tarafından öldürülmesi, bazılarının ise baskı ve tehditlere maruz kalması bu kapsamda değerlendirilebilir.