Sosyal adalet istiyor isek kapitalizmin almaşığını tartışmak gerekir. Sosyal adaletsizliğe isyan eden kişi, kapitalizmin yerine neyi ikame etmek istediğini söylemeli, en azından bunu tartışmalıdır. Sosyal adaleti gerçekleştirme ümidini servet sahibi yüksek gelirli kişilerin cömertliğine bağlamak, davadan peşinen vazgeçmektir. Bill Gates örneği çözüm değildir; bu ismi sorunun simgesi olarak görmek gerekir.

Toplumda refah uçurumları yaratan, kapitalist sistemdir. Bu sistemi fertler inşa etmiş, geliştirmiştir. Ancak sistem de fertleri zulme güdülemekte, onlara ideolojik bahaneler vermekte, onların ahlâkını etkilemektedir. Fertler kapitalist sistemin şuursuz kuklası değildir. Ama sistemi değiştirmek için fertleri teker teker ıslah etmek, strateji olamaz.

Kapitalizm derken neyi kastettiğimizi açıklayalım: bazı fertlerin elinde servetin biriktiği, ve büyük servet sahibi sınıfın ekonomiye, siyasete, bilime, medyaya, sanata hâkim olduğu düzendir. Büyük servetlerin nasıl biriktirildiği önemli değildir. Büyük servetler kişisel alın teri ile oluşamayacağına göre, büyük servet bizatihi sorundur.  Çünkü servet, yoksulluğun hem sebebi, hem de sonucudur.

Kapitalizmin mağdurları sistemi tartışmamaktadır. Tartışmaya engel, burjuvaların propagandası, ve 20. yüzyılda sosyalist toplum inşa davasının uğradığı hezimettir.

Burjuvalar insanların zihnine devamlı birtakım yargılar yerleştirmektedir: “insanların ihtiyaçları sonsuzdur”, “insan yaratılışta bencildir”, “işsiz kalma korkusu olmasa işçi çalışmaz”, “memur işini bilir”, “özel işletmeler, kamu işletmelerinden daha verimli çalışır”, “çalışkan insanlar bu düzende refaha kavuşur; fakirler fırsatlardan yararlanmayı bilemeyenlerdir”, “rekabet refahı artırır”, “marka bolluğu insana seçme özgürlüğü verir”, “yoksulluğu ortadan kaldırmak için önce hâsılayı artırmak lâzım”, “demokrasi ve siyasî katılım ancak kapitalist toplumlarda mümkündür”, “teknolojik gelişme tabiatın tahribatını önleyebilir”, “dünyada tabiî kaynaklar tükendiğinde başka gezegenlerden kaynak buluruz”. Bu yargılar, sosyal adaletsizliğe ve zulme gerekçe olmakta, doğanın tahribatına gerekçe olmakta ve insanları geleceği düşünmekten alıkoymaktadır.

Kişi bu yargıları benimsemese dahi, sosyalist toplum inşa tecrübesinin Sovyet ülkelerinde, Çin’de, Doğu Avrupa’da, Vietnam’da sona erme şekli, şuur altında almaşık sistem önerilerine karşı kuşku uyandırmaktadır.

Burada sosyalizm tecrübesini özetleyip çıkardığım hisseleri okurların değerlendirmesine kısaca sunacağım.

Marxizm, sınıfları üretim araçlarına malik olup olmamasına  göre tanımladı. Üretim araçları üzerinde mülkiyet hakkı tasfiye edilip bu araçlar toplumun ortak mülkü olunca, sınıflar ortadan kalkacaktı. Bu iddiadan hareketle SSCB Komünist Partisi bu ülkede hiçbir sosyal grubun başka bir sosyal grup üzerinde tahakkümünün kalmadığını iddia etti. Oysa ki bu parti yöneticilerinin ve devlette yönetim makamlarını tutanların teşkil ettiği zümre, kamu kaynaklarını tedricen kendi lehine kullanmaya başladı.  Kendilerine emekçilerden daha yüksek maaşlar bağlayıp kamu tesislerinin kullanımında kendilerine imtiyazlar yarattılar. Bu zümre yüksek maaşlarını, emek değer teorisince, tahsilli emeğin vasıfsız emekten daha karmaşık (ne demekse!) olduğu, bu sebeple daha değerli olduğu savına dayadı. Eşitlik taleplerini reddettiler. Toplumda tam eşitliğin “komünizmin ileri aşamasında” gerçekleşeceğini vaad ettiler.

Sovyetler Birliğinde Komünist Partili ve makam sahibi ailelerin çocukları yüksek tahsil imkânlarından daha çok yararlandı. Tahsil, yüksek makamlar ve tahakküm imkânları aynı zümre içinde nesilden nesle devredilerek tam teşekküllü bir egemen sınıf ortaya çıktı. 1970li yıllardan itibaren bu sınıf kamu tesislerindeki konumlarını kullanarak hâsıladan çalıp çırpıp servet biriktirdi. 1992’de bu talan düzenine sosyalizm demekten vazgeçerek Sovyet devletine son verdiler.

Çin’de de 1970li yıllarda Komünist Partinin bazı önderleri servet biriktirmeyi kabul ederek, sosyal adalet ülküsünü yerle bir etti. Buna “Çin’e özgü sosyalizm” dediler.

Şimdi kritik soru şu: bu tecrübeler “kapitalizmde sosyal eşitsizliğin kaynağı büyük üretim araçları üzerinde mülkiyettir, büyük sermayedir” fikrini çürütmüş müdür? 20. yüzyıl sosyalizm tecrübesi, bu tespiti çürütmemiştir. Pekiyi, tecrübeden çıkarılacak hisse nedir?

20. yüzyıl sosyalizm tecrübesinin kanıtladığı, sosyal sınıfları, sosyal  tahakkümü ve sosyal adaletsizliği ortadan kaldırmaya, üretim araçlarında özel mülkiyeti tasfiye etmenin yetmediğidir. Bir toplumda üretilen hâsılanın bölüşümünü bir grup kontrol edebiliyorsa, kendine ve zürriyetine imtiyazlar yaratabiliyorsa, o grup egemen bir sınıf olmaktadır. Hiçbir üretim aracına malik olmasa dahi. Birinci hisse budur.

Tecrübeden çıkan ikinci netice şudur: emeğin değerini karşılaştıran bütün bilimsel tartışmaları çöpe atmak gerekir. İktisat profesörünün bir saatlik çalışmasını temizlik işçisinin bir saatlik çalışmasından değerli kılan hiçbir şey yoktur. Cerrahın ameliyathanede mesaisiyle garsonun mesaisini karşılaştırmanın hiçbir objektif kıstası yoktur. Başbakanın makamında çektiği zahmetin, tarlada pamuk toplayan işçininkinden daha çok olduğunu kim iddia edebilir? Avukatın mesaisinin ev kadınının evdeki mesaisinden üstün kılan nedir?

Hâsılı: iki insanın mesaisi arasında değer karşılaştırması yapmaya kalkışan kişi (ne “-ist” olursa olsun) sosyal adaletsizliğe kılıf aramaktadır. Sosyal adalet, tahsil, meslek, tecrübe, sorumluluk, sektör farkı gözetmeksizin, bütün fertler ve aileler arasında refahta mutlak eşitliği hedeflemektir.

Burjuvalar buna karşı, maddî müşevvik olmadıkça insanlar çalışmaz, insanlar okumaz, insanlar mesuliyet üstlenmez diye itiraz eder. Onlara göre insan yaratılışta tembel, bencil ve açgözlüdür. İnsanoğlu hakkında böyle bir algılayışla sosyal adalet davası gütmek mümkün değildir. İnsanı böyle görenler, elbette ki kapitalizmin insan tabiatına en uygun sistem olduğunu öne sürecektir.

Üçüncü hisse, SSCB’de eşitlik taleplerini susturabilen siyasî yapılanmadan alınacak derstir.  SSCB’de mülklerinden mahrum edilen eski sermayedarların ve toprak ağalarının ayaklanması tehdidiyle gerekçelendirilen proletarya diktatörlüğü, zamanla Komünist Partinin proletaryaya karşı diktatörlüğüne dönüştü. SSCB’deki siyasî rejim, çarlığın siyasî kültür mirasının, iç savaşın, kapitalist devletlerin saldırılarının vs. etkisi altında şekillendi. Bu rejim biçiminin sosyalizm fikriyle alâkası yoktu.

Elbette ki, bundan sonra da adil bir toplum düzeni gerçekleştirmeye yönelen siyasî iktidarlar zor tercihler yapmak durumunda kalacaktır (Venezüela’da, Küba’da hükümetlerin karşılaştığı zorluklar örnektir). Ancak zalimlere karşı mücadele, emekçilerin temel demokratik haklarını kısıtlamaya gerekçe yapılmamalıdır.

Dördüncü hisse, hiyerarşi kültürünün adaleti gerçekleştirmeye engel teşkil ettiğidir. Kapitalist toplumda sosyal birimlerde (özel işletmelerde, kamu kurumlarında, sivil toplum örgütlerinde, aile içinde vs.) bazı insanlar, hiyerarşide konumunu kullanarak başkalarına tahakküm etmektedir. Üstler astları, yaşlılar gençleri, erkekler kadınları, amirler madunları, yöneticiler sıradan çalışanları ve yurttaşları tahakküm altına alabilmekte, psikolojik olarak ezmektedir. Tahakkümde tahsil de rahatça kullanılmaktadır. 20. yüzyılda sosyalizm inşa etmek üzere kurulan toplumsal düzenlerde ortaya çıkan tahakkümü, önceki toplumdan miras olan hiyerarşi kültürüne bağlayabiliriz; lidere tapma, liderlere biat kültürü eskilere gider. Bu kültür, bütün adaletsiz toplumlarda insanları eşitliksizliği haksızlığı içselleştirmeye sevk etmekte kullanılmıştır.

Hiyerarşi kültürü bizde “büyüklere saygı” kavramı ile ifade edilmektedir. Hiyerarşi kültürünü benimseyen insanlar, haksızlığa uğradığında hakkını aramaz, yolsuzluk gördüğünde eleştirmez; başkasını ezecek konuma gelmek için fırsat kollar. Büyüklere saygı kavramı, “büyük” kelimesinin manaları ile oynayarak, yaşlıları severek onlara ihtimam göstermek yolundaki ahlâk kuralını çarpıtıp, zulme boyun eğme, zalimlere itaat telkinine dönüştürülmektedir.

O hâlde adil toplum inşasında, hiyerarşileri istismar ederek insanlara tahakküm etme eğilimlerine karşı hassasiyet geliştirmek lazımdır. Eşitlik, herkesin dimağında ve dilinde olmalıdır.

Sosyal adalet acil bir ihtiyaç ise, kanımca bu meseleleri tartışmayı sürüncemeye bırakamayız.  Çünkü adalet mücadelesinin bir hedefi

olmak gerekir. 

Kapitalizmin Meşruiyeti – Cem Somel